Kiến tạo văn hóa học đường là cách thức, con đường tạo dựng nên các giá trị văn hóa ở một trường học cụ thể. Mặt khác, còn là một nhận thức, một quan điểm tiếp cận vấn đề văn hóa trong trường học góp phần điều chỉnh hành vi, đạo đức của học sinh, khuyến khích tự học, tự sáng tạo, đoàn kết tương trợ giúp đỡ nhau trong học tập, sinh hoạt; gương mẫu thực hiện nội quy, quy chế của nhà trường, của lớp, chính là giải pháp, con đường phù hợp để tổ chức, thực hiện các phong trào, các cuộc vận động trong nhà trường đạt được kết quả bền vững.
Theo GS, VS Phạm Minh Hạc thì “Văn hóa học đường là hệ các chuẩn mực, giá trị giúp cán bộ quản lý và nhà trường, thầy cô giáo, các vị phụ huynh và các em học sinh, sinh viên có các cách thức suy nghĩ, tình cảm và hành động tốt đẹp”. Từ đó, có thể nhận định rằng văn hóa là những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra. Tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội đều có những giá trị văn hóa của nó; chẳng hạn như: văn hóa công sở, văn hóa giao thông, văn hóa ẩm thực, văn hóa giao tiếp..., và văn hóa học đường. Văn hóa bao giờ cũng gắn với giáo dục và giáo dục luôn đi liền với văn hóa. Xã hội loài người muốn tồn tại và phát triển thì phải duy trì, bảo tồn và phát triển giáo dục và văn hóa.
Xét ở góc độ văn hóa tổ chức, văn hóa trường học (hay văn hóa học đường) là tổng thể các chuẩn mực, các giá trị, niềm tin và các hành vi ứng xử của các thành viên trong nhà trường, tạo nên những đặc điểm riêng của mỗi nhà trường, vì vậy, văn hóa trường học không đứng ngoài sự phát triển của mỗi nhà trường bởi nó là nền tảng, là sức mạnh nội sinh cho sự phát triển của nhà trường; bởi mỗi tổ chức nhà trường là một cộng đồng có những đặc điểm riêng về vị trí, chức năng, về con người, về hệ thống giá trị mà tổ chức đó đang theo đuổi. Những đặc điểm đó quy định cách ứng xử giữa các thành viên làm việc và học tập trong một nhà trường, tạo nên nét văn hóa độc đáo của mỗi nhà trường.
Văn hóa học đường là thuật ngữ được xuất hiện vào đầu những năm 90 của thế kỷ trước ở các nước phát triển như Anh, Mỹ, Úc..., sau đó lan ra nhiều nước khác trên thế giới. Các nhà nghiên cứu, tùy theo góc độ, mục đích nghiên cứu đã đưa ra khá nhiều khái niệm về văn hóa học đường. Nhưng có thể hiểu: văn hóa học đường là hệ các chuẩn mực và giá trị giúp cho cán bộ quản lý nhà trường, các thầy cô giáo, các bậc cha mẹ, các em học sinh, sinh viên có suy nghĩ, tình cảm và hành động tốt đẹp, từ đó xây dựng nhân cách cho học sinh, chống lại lối sống tiêu cực, xa rời thực tế, vô cảm, lãnh đạm với đời sống, thiếu lý tưởng và sự dũng cảm... Chính vì thế, mỗi nhà trường cần có văn hóa học đường của mình.
Văn hóa học đường lành mạnh giúp các thành viên trong nhà trường chia sẻ với nhau những kinh nghiệm và kiến thức, phát triển khả năng hợp tác giữa các thành viên trong mọi lĩnh vực hoạt động của nhà trường. Từ đó, tạo ra môi trường thuận lợi, tin cậy, tôn trọng lẫn nhau, giúp mọi thành viên trong nhà trường quan tâm đến việc nâng cao chất lượng dạy và học, tích cực hoạt động vì sự phát triển chung của nhà trường. Vì vậy, vấn đề xây dựng văn hóa học đường phải được coi là có tính sống còn đối với từng nhà trường, vì nếu học đường mà thiếu văn hóa thì không thể thực hiện được chức năng chuyển tải những giá trị kiến thức và nhân văn cho thế hệ trẻ. Văn hóa học đường là môi trường rất quan trọng để rèn luyện nhân cách và giáo dục thế hệ trẻ trở thành những con người sống có hoài bão, có lý tưởng tốt đẹp, tạo niềm tin cho xã hội trong việc thực hiện các chức năng giáo dục của mình, đặc biệt trong việc đào tạo nguồn nhân lực cho xã hội.
Tuy nhiên, văn hóa học đường đang là một vấn đề thời sự nổi cộm không chỉ trong các nhà trường mà trong toàn xã hội chúng ta hiện nay, cần phải suy ngẫm. Hiện tượng học sinh, sinh viên có những hành vi lố lăng, kệch cỡm, đánh mất vẻ đẹp văn hóa ở trường lớp, nơi công cộng, ký túc xá… là khá phổ biến. Thực trạng này có thể có nhiều nguyên nhân khác nhau, nhưng chắc chắn có một nguyên nhân do văn hóa học đường chưa được đưa vào phạm vi quản lý của nhà trường. Chưa vội nói đến việc xây dựng cơ sở vật chất trường học khang trang, đạt chuẩn (vì điều kiện kinh tế còn nhiều khó khăn) mà hãy nói tới hai vấn đề: xây dựng môi trường giáo dục và xây dựng văn hóa ứng xử, giao tiếp - những nội dung không cần nhiều tiền cũng có thể làm tốt được.
Bất cứ ai quan tâm đến giáo dục cũng có thể chỉ ngay ra được những nơi chưa tốt về môi trường giáo dục. Các hiện tượng nói xấu người khác, dối trá, nói tục, chửi thề, cãi vã với cha mẹ, người trên, vô lễ với thầy cô giáo, phụ huynh học sinh hành hung thầy cô, thầy cô giáo đánh học trò gây thương tích, xâm hại tình dục học sinh, đổi tình lấy điểm, lãnh đạo nhà trường tham ô, lạm dụng chức quyền trù dập đồng nghiệp, lợi dụng xã hội hóa giáo dục để thu nhiều khoản thu vô lí; xả rác bừa bãi, phá hoại môi trường, tiêu pha lãng phí, trộm cắp, đánh nhau, sống thử, coi thường pháp luật, vi phạm pháp luật... diễn ra ngày càng nhiều trong các nhà trường và ngoài xã hội. Có thể nói, một bộ phận không nhỏ học sinh, sinh viên, thầy cô giáo có những biểu hiện thiếu văn hóa ngày càng tăng dần, thật đáng lo ngại và báo động.
Một số hiện tượng kể trên bắt nguồn từ những biến động mạnh mẽ của xã hội đã khiến cho những giá trị truyền thống chuẩn mực, nếp sống văn hóa học đường của học sinh, sinh viên, thầy cô giáo, phụ huynh học sinh có những thay đổi trong nhận thức, thái độ, hành vi và thói quen ứng xử hàng ngày. Những tác động tiêu cực đa chiều đã dẫn đến tình trạng bạo lực học đường, vi phạm pháp luật, phạm pháp hình sự ngày một tăng, ngày càng trở thành vấn đề nóng, được dư luận đặc biệt quan tâm.
Vậy làm thế nào để mỗi nhà trường có thể nhanh chóng xây dựng được văn hóa học đường của mình? Để thực hiện được vấn đề này, trước hết các cán bộ quản lý, các thầy cô giáo trong mỗi nhà trường, mỗi bậc phụ huynh phải nhận thức sâu sắc về những yêu cầu của văn hóa học đường, thấy được giá trị, vai trò của văn hóa học đường trong quá trình thực hiện mục tiêu cấp học, bài học. Từ đó có quyết tâm, bền bỉ và có kế hoạch để từng bước xây dựng cho mỗi trường học đạt được văn hóa học đường của riêng mình.
Bộ máy quản lý, lãnh đạo của mỗi nhà trường phải có tầm nhìn, xác định những giá trị cao cả mà mỗi nhà trường phải vươn tới. Mỗi cấp học phải làm rõ mô hình nhân cách của thầy, của trò phải vươn tới là gì? Với học sinh trung học hiện nay, 4 trụ cột “Học để biết, học để làm; học để cùng chung sống; học để làm người” (UNESCO) là điều chúng ta phải vươn tới làm bằng được. Bởi vì hiện nay ta mới chỉ làm được việc “học để biết” một cách thụ động, máy móc, nặng nề mang nặng tính hàn lâm khó đáp ứng được nhu cầu của thời kì công nghệ số 4.0.
Những giá trị văn hóa được tôn trọng, giá trị sáng tạo, dân chủ, thân thiện phải được các nhà trường mang đến cho học sinh trong cuộc sống học đường hàng ngày chứ không chỉ là những khẩu hiệu đẹp treo ở trong mỗi lớp học, mỗi cổng trường. Vậy nên, chỉ có xây dựng được văn hóa học đường với những giá trị cao cả được nhà trường tôn vinh và thực hiện triệt để thì chúng ta mới có được một nền giáo dục hiện đại hòa nhập với thế giới.
Xác định những giá trị cao cả cho mỗi trường học phải theo đuổi đã khó, nhưng việc tổ chức thực hiện một cách bài bản, bền bỉ thường xuyên trong mỗi nhà trường lại càng khó hơn, cho nên văn hóa học đường chỉ được hình thành khi các thành viên trong mỗi nhà trường đều đồng loạt “Tư duy và hành động” thống nhất. Đặc biệt phải có quy chế và có những cơ chế để đảm bảo cho các thiết chế văn hóa học đường được thực hiện một cách thường xuyên bền vững, đưa nó trở thành những nét đẹp văn hóa của mỗi nhà trường, tạo ra cái độc đáo “riêng có” cho mình nét đẹp riêng nhờ văn hóa học đường. Việc làm này là động lực thúc đẩy sự phát triển của nhà trường, làm cho học sinh, sinh viên nhận thức được nhà trường, nơi mình học tập trở thành nơi phấn đấu, rèn luyện; nơi phụ huynh luôn yên tâm về một môi trường đào tạo vừa hồng vừa chuyên góp phần loại bỏ dần những hiện tượng vô văn hóa, xây dựng hệ giá trị riêng làm chuẩn mực góp phần thúc đẩy sự phát triển cho toàn ngành giáo dục, qua đó khơi dậy lòng tự hào dân tộc, giúp các em có động cơ học tập tốt.
Môi trường giáo dục phải xây dựng thật trong lành, văn hóa. Văn hóa thể hiện ở người dạy, người học qua hành động, cử chỉ, ngôn ngữ giao tiếp hàng ngày. Môi trường xung quanh học đường là ý thức của người dạy và người học khi bỏ rác đúng nơi quy định, không bẻ cây, khạc nhổ, vẽ bậy lên tường, bàn học; không hút thuốc lá trong trường học, không nói tục, chửi thề... Những việc làm tưởng chừng rất nhỏ đó chính là nền tảng hình thành chuẩn mực đạo đức ban đầu của mỗi một con người. Giáo viên phải là tấm gương tốt cho học sinh, sinh viên noi theo, phải xây dựng mối quan hệ tốt giữa thầy và trò một cách đúng mực, nghiêm túc, thân mật, giản dị và chân thành. Đồng thời phải xác định đúng vai trò, nghĩa vụ và trách nhiệm đối với việc dạy chữ và dạy người, có ý thức trau dồi chuyên môn, làm cho học sinh, sinh viên thấy được cái hay, cái đẹp trong kiến thức được lĩnh hội, truyền cho các em niềm say mê về nghề nghiệp, phát huy tính tích cực, tự giác làm cho các em trân trọng, yêu quý nghề của mình lựa chọn.
Chú trọng và tăng cường phối hợp với gia đình, nhà trường và xã hội trong giáo dục văn hóa học đường bởi gia đình là cái nôi sinh thành, dưỡng dục, là nơi định hướng các giá trị đạo đức, nhân cách của học sinh, sinh viên. Gia đình cũng là nơi gìn giữ những giá trị đạo đức truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Sự kết hợp giữa gia đình với nhà trường thể hiện trong việc thường xuyên có sự trao đổi từ hai phía. Nhà trường thông báo kết quả học tập, văn hóa đạo đức trường học của học sinh, sinh viên cho gia đình. Gia đình cung cấp đầy đủ thông tin cá nhân, trình bày rõ tính cách, năng lực của học sinh, sinh viên tạo điều kiện để nhà trường có biện pháp giáo dục, quản lý. Gia đình cũng phải chu cấp đầy đủ về vật chất, quan tâm, động viên các em cố gắng học tập, rèn luyện. Cần khẳng định rằng trách nhiệm giáo dục con cái phải được bắt đầu từ gia đình và không một chính sách giáo dục nào có thể thay thế được sự chăm lo, săn sóc của bố mẹ đối với các em.
Định hướng thị hiếu văn hóa là nhiệm vụ hết sức quan trọng của các cơ quan chức năng. Giáo dục văn hóa phải gắn với nhiều hoạt động của đời sống xã hội. Các đoàn thể tổ chức xã hội như khối xóm nơi có học sinh, sinh viên ở phải thường xuyên kiểm tra nếp sống văn hóa, tăng cường tuần tra, kiểm tra hiện tượng các em đi khuya về muộn, để kịp thời thông báo với nhà trường có biện pháp xử lý. Có những hình thức xử lý thích đáng với những bộ phận, những đối tượng có mục đích lợi dụng học sinh, sinh viên về cả tâm hồn và thể xác. Hạn chế những tụ điểm ăn chơi (nhà hàng, nhà nghỉ, quán karaoke, dịch vụ cầm đồ...) chung quanh địa bàn các trường học.
Mọi hoạt động giáo dục của trường được định hướng theo mục tiêu của trường học thân thiện, học sinh tích cực. Mọi học sinh đều được tôn trọng, tạo ra những hoạt động giáo dục mà tất cả đều thực hiện theo nguyên lý, phương châm giáo dục là: “Nhân cách không chỉ được hình thành bởi những gì được nghe và nói mà chủ yếu phải được hình thành bởi nỗ lực hành động của mỗi cá nhân”. Một môi trường văn hóa học đường được tạo dựng từ sự kết hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội sẽ có sức đề kháng với những mầm bệnh, loại trừ được những biểu hiện văn hóa không lành mạnh nảy sinh từ bên trong, góp phần xây dựng môi trường văn hóa học đường ngày càng hoàn thiện, trong sáng. Đây là vấn đề đáng suy ngẫm, bởi hơn lúc nào hết, văn hóa học đường phải nhận được sự quan tâm của mỗi gia đình, nhà trường và của toàn xã hội.
