Mỗi dân tộc có lòng tự hào khác nhau về quá khứ. Có dân tộc tự hào về thành tích chiến trận, có nơi tự hào về lãnh thổ rộng lớn, nhưng cũng có dân tộc tự hào về sự phồn thịnh của kinh tế, nghệ thuật…
Về lãnh thổ, chắc khó có dân tộc nào mà đất đai rộng hơn Đế chế La Mã thời cổ đại, Ba Tư thời hậu Mohamet, hay Mông Cổ thời "Thành Cát Tư Hãn". Về các công trình kiến trúc, Ai Cập cổ đại có thể được xếp vào một trong những dân tộc có một không hai trên thế giới. Nếu xét về sức mạnh văn hóa, Trung Quốc vẫn được đánh giá là một nước có truyền thống mạnh đến mức có thể đồng hóa và đô hộ ngược lại những ai xâm chiếm họ.
Quá khứ là vậy, còn hiện tại thì họ như thế nào? Trước hết, ngoài Trung Quốcđang quay trở lại, Đế quốc La Mã ngày nay chỉ còn lại các di tích khảo cổ rải rác khắp châu Âu, Ai Cập cổ đại bây giờ trơ lại sừng sững mấy ngọn Kim Tự Tháp còn phần lớn các xác ướp và Nhân sư đã bị Anh và Pháp cướp mang về Châu Âu và trưng bày trong các bảo tàng.
Trong khi đó, Bagan (Myanmar) với hàng chục nghìn chùa chiền, miếu mạo cực kỳ giàu có từ thế kỉ VIII đến thế kỉ XIII, hiện giờ vẫn đang tìm cách giải quyết các vấn đề xung đột sắc tộc và loay hoay xóa đói giảm nghèo. Ở Mông Cổ, người ta đặt tên vị Hoàng đế vĩ đại của họ cho một loại bia như một biểu tượng Quốc gia. Đế chế từng vó ngựa tung hoành khắp Á, Âu này giờ đây còn có hơn hai triệu rưỡi người, sống yên bình bên những đàn gia súc và đồng cỏ ngút ngàn, bất tận. Có một điều lạ là rất nhiều người Mông Cổ vẫn cất giữ trong nhà họ một tấm bản đồ vẽ đế chế Mông Cổ thời hoàng kim và thỉnh thoảng mang ra khoe với khách với vẻ mặt rạng ngời về quá khứ dân tộc.
Tại sao trong quá khứ, có nhiều nước hùng mạnh, ngang dọc một thời, vậy mà ngày nay chúng ta chỉ còn thấy có mỗi Trung Quốc nổi lên chút ít?
Vạn lí trường thành Trung Quốc là một nơi không thể bỏ lỡ khi bạn đên Trung Quốc.
Các nước này trước kia phần lớn hùng mạnh là nhờ quân sự. Họ đánh chiếm, xâm lược kẻ khác và bắt người ta thuần phục. Tuy vậy họ lại thiếu hai thứ cơ bản để giữ và đồng hóa những vùng đất chiếm được, đó là: (1) thiếu nguồn nhân lực tốt thích hợp với quản trị trong thời bình, khác hẳn với tính võ biền của thời chiến, (2) văn hóa non, yếu hơn nên khi đi cai trị, họ bị ảnh hưởng bởi những thứ văn minh hơn từ những kẻ bị cai trị và dần dần họ tự nguyện bị đồng hóa - như trường hợp Nhà Mãn Thanh đô hộ Trung Quốc.
Có một số dân tộc nhờ kỹ nghệ tốt và ưu đãi của
thiên nhiên , họ trở nên giàu có hơn xung quanh. Thay vì cố gắng phát triển thêm hoặc tìm các giải pháp chống lại các nguy cơ về ngoại bang hoặc thiên tai, họ say sưa tận hưởng và cho rằng đó là ân huệ của Thượng đế. Để đáp lại, họ xây dựng các đền đài, miếu mạo nguy nga, tráng lệ dâng lên Chúa trời (Bagan, Inca...). Khi khí hậu biến đổi họ bị động và dần dần nghèo đi. Sống lâu trong yên bình và thiếu sự chuẩn bị, khi quân thù đến, họ nhanh chóng bị thất bại, để rồi các đền đài (mà ngay nay chúng ta gọi là di sản) này trở thành phế tích.
Sự tôn sùng thái quá vào các đức tin và quên đi tạo dựng cho mình "sức chống chịu" với ngoại bang và thay đổi của tự nhiên, chính là một trong những nguyên nhân cốt lõi khiến cho nhiều nền văn hóa bị lụi tàn.
Thường thì sự sụp đổ của một quốc gia này là cơ hội cho một hay nhiều quốc gia khác nổi lên. La Mã sụp đổ đã tạo điều kiện cho các lãnh chúa Châu Âu nổi lên. Thừa hưởng được sự giao thoa của các tôn giáo có nguồn gốc La Mã, Do Thái, Hy Lạp, người Châu Âu đã tận dụng thành công các thành tựu khoa học sau thời phục hưng để nhanh chóng xâm chiếm phần còn lại của thế giới. Đến giờ của cải mà họ cướp được cùng với việc tận dụng lợi thế cạnh tranh vẫn đang giúp họ và con cháu họ vững vàng vị thế.
Nhìn vào lịch sử cùng sự thịnh suy của một dân tộc, có thể gợi ý cho chúng ta suy ngẫm về những vấn đề sau:
Một là, quá khứ hào hung của tổ tiên vẫn là… quá khứ, đừng vì thế mà quên mất thực tại là bối cảnh đã khác. Muốn bứt ra khỏi quá khứ, thì tri thức, sự đồng lòng và đặc biệt tinh thần dám làm, dám thay đổi là những thứ chúng ta cần để có thể đứng dậy và tiếp tục bước đi. Tìm lại những gì huy hoàng trong lịch sử là cần thiết nhưng cần hơn cả, đó là những gì có thể mang lại hạnh phúc và yên bình cho nhân dân.
Hai là, những trang sử vẻ vang của dân tộc có thể giúp khích lệ tinh thần khi cần thiết, đặc biệt khi đất nước cần thực hiện những chuyển mình quan trọng. Cần phải có niềm tin mạnh mẽ là chúng ta sẽ làm được khi có thời cơ, cùng sự chuẩn bị sẵn sàng cho một bước tiến dài hơn.
Chúng ta vẫn cần tôn trọng quá khứ và lấy đó làm bài học để không lặp lại các sai làm ngày trước. Để có một đất nước giàu mạnh, tính cầu thị và sẵn sàng hy sinh quyền lợi vì dân, vì nước cần được giác ngộ và được phát huy. Được như vậy, chim Phượng Hoàng sẽ lại có thể hồi sinh từ đống tro tàn với một hình hài đẹp đẽ hơn và mạnh mẽ hơn xưa.
Hơn hết, quá khứ giúp chúng ta nhân dạng, còn hiện tại và tương lai được định đoạt bởi chính chúng ta. Hãy nhắc nhở con cháu bạn về sự hào hùng của lịch sử dân tộc, nhưng hãy lấy đó làm động lực chứ không phải mục tiêu, vì thực ra chúng ta có thể làm tốt hơn rất nhiều và dám mơ ước ở bên kia đường chân trời - những thứ vốn chưa bao giờ có thể tìm thấy trong sử sách.
