Lưu Niệt Âu vốn được biết đến nhờ những sáng tác tiên phong, mở đường cho trường phái Tân cảm giác tại Trung Quốc. Ông bị ám sát ngay sau khi nhậm chức Tổng Biên tập Quốc dân nhật báo vào năm 1940, di sản văn chương để lại chỉ duy nhất tập truyện ngắn Tuyến phong cảnh đô thị cùng vài sáng tác lẻ.
Mối duyên nợ với Thượng Hải
Lưu Niệt Âu cùng với Mục Thời Anh, Thi Trập Tồn là những tên tuổi tiêu biểu cho phái Tân cảm giác của Trung Quốc, trong đó Lưu Niệt Âu được coi là người đặt nền móng, còn Mục Thời Anh, Thi Trập Tồn là những người tiếp nối và phát triển.
Nhà văn Lưu Niệt Âu (1905 - 1940)
Phái Tân cảm giác này xuất hiện trên văn đàn Trung Quốc vào khoảng cuối những năm 1920 đầu những năm 1930, lấy cảm hứng từ trào lưu văn học tiền chiến Shinkankakuha ở Nhật Bản. Sáng tác của họ, từ nội dung đến hình thức, đều xoay quanh sự quan sát, thể nghiệm và cảm nhận về đô thị hiện đại.
Thi Trập Tồn từng nói rằng, ở con người và văn chương Lưu Niệt Âu có sự pha trộn của ba nền văn hóa: một phần ba Đài Loan, một phần ba Nhật Bản, và một phần ba Thượng Hải. Tuy nhiên, nếu phải tìm ra một yếu tố làm nên linh hồn cho những sáng tác của ông thì có lẽ đó vẫn là đô thị mang tên Thượng Hải.
Là con trai cả trong một gia đình danh gia vọng tộc ở quận Liễu Doanh, thành phố Đài Nam (Đài Loan), thuở nhỏ Lưu Niệt Âu có cuộc sống sung túc, nền tảng giáo dục phong phú. Sau khi tốt nghiệp đại học ở Nhật Bản, ông quay về Trung Quốc học tiếng Pháp ở Trường Đại học Chấn Đán, Thượng Hải. Mối duyên nợ của ông với thành phố Thượng Hải cũng bắt đầu từ đây.
Cùng một số người bạn đồng chí hướng, ông đã mở hiệu sách ở Thượng Hải, thành lập những tạp chí tân tiến như Chuyến tàu không đường ray và Tân văn nghệ, xuất bản tập truyện ngắn Tuyến phong cảnh đô thị. Cuốn sách là một tấm bản đồ, liên kết hình ảnh về các lát cắt của Thượng Hải năm 1930, phản ánh đời sống vật chất và tinh thần của con người, xã hội ở đô thị lớn thời kì đó.
Theo dịch giả - TS. Nguyễn Thị Diệu Linh, dưới ngòi bút của Lưu Niệt Âu, thành phố Thượng Hải không còn chỉ là thứ “bối cảnh” ẩn đằng sau những câu chuyện và nhân vật như trước mà trở thành một đối tượng thẩm mĩ, một thực thể độc lập, tràn đầy sức sống.
Thành phố này là nơi ông gửi gắm những giấc mơ: viết văn, làm báo, quay phim... Ấy là nguồn cảm hứng bất tận cho những sáng tác của ông, bầu không khí ông hít thở hằng ngày. Ông say đắm và căm ghét nó, theo đuổi và chối bỏ nó, thưởng thức vẻ phù hoa mê hoặc và chứng kiến cả sự tăm tối suy đồi của nó...
“Tuyến phong cảnh đô thị”, Nxb Phụ Nữ, San Hô Books phát hành. Ảnh: San Hô Books
Trong hai truyện ngắn Trò chơi và Hai kẻ vô cảm với thời gian, ta bắt gặp một Thượng Hải của Lưu Niệt Âu hiện diện trong những không gian đặc thù: các tòa cao ốc, đường phố tấp nập, trung tâm thương mại, chung cư, công viên, nhà hát, rạp chiếu bóng, trường đua ngựa, vũ trường, quán cà phê, phòng trà…; trong nhịp điệu thời gian mà có lúc thì hối hả như một cuộc chạy đua, có lúc lại ngưng trệ tù đọng đến bức bối; và tất nhiên, trong hình ảnh những con người thành phố - những người đàn bà và đàn ông đang chơi “trò chơi” tình yêu và tình dục.
Đặc biệt, Lưu Niệt Âu dành nhiều sự quan tâm cho hình ảnh những người đàn bà của thành phố. Như Di Quang trong Trò chơi, như cô gái không rõ tên trong Hai kẻ vô cảm với thời gian. Những người đàn bà ấy sở hữu bề ngoài, tính cách và lối sống hòa làm một với vẻ phù du quyến rũ chết người của thành phố.
Đằng sau hình ảnh những người đàn ông thành phố thấp thoáng bóng dáng của chính Lưu Niệt Âu. Họ là một phần không thể tách rời của cái thành phố mà họ đang sống, họ mải miết chơi với nó trong những trò chơi bất tận lúc thắng lúc thua. Nhưng có nhiều lúc họ chợt tỉnh mộng để quan sát nó bằng cặp mắt của một kẻ vừa ở bên trong vừa ở bên ngoài.
Giống như Bộ Thanh trong Trò chơi: “Sáng hôm nay anh rời khỏi nhà một người bạn, khi đi qua con phố náo nhiệt, anh cảm thấy mọi thứ trong cái đô thị này đã chết cả rồi (…) Trước mắt anh chỉ còn một dải sa mạc lớn, im lìm như thời cổ đại”. Giống như H trong Hai kẻ vô cảm với thời gian: “Trong cái thành phố hết thảy đều là tạm thời và thuận tiện này, kể mà bất biến có lẽ chỉ những công trình kiến trúc xẻ núi mọc lên trên các ngả phố xá, ấy vậy mà chúng cũng mới tồn tại khoảng bốn năm mươi năm”.
“Những nhân vật đó, cũng như Lưu Niệt Âu, là những đứa con cưng của Thượng Hải. Họ sống, làm việc, vui chơi và yêu đương theo những quy luật do thành phố đặt ra. Trong mỗi câu chuyện cụ thể dưới ngòi bút của Lưu Niệt Âu, ta thấy dường như họ đang theo đuổi tiền tài, danh vọng, tình yêu hay dục vọng. Nhưng khi nhìn một cách tổng thể, ta mới phát hiện ra rằng những thứ đó chẳng qua chỉ là biến thể mang tên gọi khác nhau của cùng một giấc mơ có tên ‘thành phố’”, TS Nguyễn Thị Diệu Linh nhận định.
Gửi gắm những thể nghiệm về đời sống đô thị hiện đại
Nói về ngôn ngữ, nếu ai đó muốn tìm trong các sáng tác của Lưu Niệt Âu một thứ tiếng Hán mẫu mực thuần khiết thì hẳn sẽ vô cùng thất vọng. Ngôn ngữ trong tác phẩm của ông, nói theo lời dịch giả cuốn sách, mang tính chất của giai đoạn giao thời cũ - mới, Đông - Tây, và in đậm phong cách rất riêng của cá nhân tác giả. Từ từ vựng, ngữ pháp đến giọng điệu đều có sự pha trộn giữa tiếng Trung, tiếng Anh và tiếng Nhật.
Bên cạnh dấu ấn của phái Tân cảm giác Nhật Bản mà Lưu Niệt Âu chịu ảnh hưởng, ở sự pha trộn đôi khi nhất thời, hỗn loạn và bất ổn ấy, ta có thể cảm nhận được những thể nghiệm sâu sắc của riêng tác giả về cuộc sống và con người trong một đô thị hiện đại.
Thành phố Thượng Hải ở những năm 30 của thế kỷ XX. Ảnh tư liệu/FP/Vietnamnet
Lưu Niệt Âu rời bỏ cuộc sống và văn đàn khi mới chỉ 35 tuổi. Năm 1940, ông bị ám sát ở Thượng Hải. Có thuyết nói thủ phạm là người của Quốc dân Đảng, có thuyết lại cho rằng ông bị sát hại do mâu thuẫn với một số nhân vật xã hội đen đương thời. Cuộc đời ông ngắn ngủi và đầy bất ngờ như chính vẻ phù hoa của cái thành phố mà ông miêu tả trong các trang viết của mình.
Tác giả Sử Thư Mĩ trong bài viết Giới tính, chủng tộc và chủ nghĩa Bán thuộc địa: Phong cảnh đô thị Thượng Hải của Lưu Niệt Âu, nhận định: “Cuộc đời ngắn ngủi của Lưu Niệt Âu đã phản ánh phong trào văn học do chính mình khởi tạo và ra đi cùng ông. Trước đó, ông vẫn kịp xuất bản tập truyện ngắn “Tuyến phong cảnh đô thị” mà ở chừng mực nhất định đã định nghĩa lại lối hành văn đô thị cho các tác giả Trung Quốc ở Thượng Hải thời kì Nam Kinh (1927 - 1937)”.
Thưởng thức vẻ phù hoa mê hoặc và chứng kiến cả sự tăm tối suy đồi chốn thành thị, Lưu Niệt Âu gửi gắm những thể nghiệm về đời sống đô thị hiện đại vào con chữ. Tuy chỉ để lại vỏn vẹn tập truyện ngắn Tuyến phong cảnh đô thị cùng vài sáng tác lẻ, song tác phẩm đã đủ để xác lập vị trí không thể thay thế của ông trong lịch sử văn học Trung Quốc hiện đại.
Thạch Thảo
